«Պետք է շատ հասարակ ֆիլմ նկարահանել մարդու մասին, ընտանիքի, սիրահար զույգի»

(հարցազրույցի սկիզբը` այստեղ)

«Հեղնար աղբյուր», «Քաոս», «Մորգանի խնամին», «Վառված լապտեր», «Որտե՞ղ էիր, մարդ Աստծո», «Տխուր փողոցի լուսաբացը»… Հայ կինոյի երբեմնի լավագույն նմուշները, հայ կինոյի պատմությունն ինքնին առնչվում են կինոօպերատոր ԼԵՎՈՆ ԱԹՈՅԱՆՑԻ անվան հետ:
Անվանի կինոօպերատորին հանդիպեցի իր տանը: Ինչպես պարզվեց՝ դուռը թակելու հարկ չկար: Նրա տան դուռը միշտ բաց է, տունը` հյուրընկալ, գողտրիկ, զարմանալի համեստ, հարուստ` գրքերով, բացառիկ ժապավեններով, լուսանկարներով և, իհարկե, անվանի երևանցու ներկայությամբ: Կան մարդիկ, որոնց անունն ամեն ինչ ասում է, կոչումներ, տիտղոսներ նշելու անհրաժեշտություն չկա: Այս դեպքում կա անհրաժեշտություն նշելու, որ հայ կինոյի նահապետը չունի կոչումներ, ո՛չ հանրապետության ժողովրդական գործիչ է, ո՛չ վաստակավոր: Նա ուղղակի Լևոն Աթոյանց է: Զրույցի ընթացքում պարզվեց, որ Նորքի 2-րդ զանգվածում գտնվող տունն էլ մեր երկրից չի «ժառանգություն» ստացել. Թբիլիսիում գտնվող տունը քանդել են, սա էլ տվել են քանդված տան փոխարեն` կոմունիստների օրոք: Դառնանք կոմունիստներին: Ասաց, որ կուսակցություն մտնելու ցանկություն երբևէ չի ունեցել, բայց չէր էլ ուզի, որ քանդվեր Խորհրդային Միությունը։

«ՄԵՆՔ ԿՌՎԵՑԻՆՔ ՈՒ ՀԱՂԹԵՑԻՆՔ. ԴԵՌ ԲԱՔՈՒ ԷԻՆՔ ՀԱՍՆԵԼՈՒ»

-Այդ ժամանակ մենք հասցրինք ստեղծել մեծ, ուժեղ, զարգացած երկիր: Ռուսաստանից ու ՈՒկրաինայից հետո երրորդն էինք (այսքան պստիկ լինելով) բոլոր ոլորտներում` գիտություն, տեխնիկա, մշակույթ, արդյունաբերություն: Որ գոռում էին` ազատություն, ազատություն, ումի՞ց ազատվեցինք, կախվեցինք ավելի վատ բանից` օլիգարխների գրպաններից: Մեր խելքի ծալքերն էլ հարթեցրել են, ամեն մարդու համար ձեռք ենք բարձրացնում, հույս ունենալով, որ նա կգա ու մեզ կբախտավորեցնի:
-Իսկ որտե՞ղ է մեր վերջին հույսը:
-Բանի տեղ մի դրեք (ձեռքը թափ է տալիս- Ա. Ս.): Մենք կանք, պիտի լինենք ու կմնանք: Դրանք բոլորը ժամանակավոր բաներ են: Տասներկու հազար տարի է՝ հայը կա: Դարեր շարունակ պետություն չենք ունեցել, բայց աշխարհում մնացել ենք որպես ուժեղ ու հարգված ազգ: Հայկական բարձրավանդակը դարձրին Արևմտյան Ասիա, որ խաբեն աշխարհի ժողովուրդներին: Կամ տեսեք, Աբխազիան, Օսիան, Աջարիան ինքնավար շրջաններ են, իսկ Ղարաբաղը` Լեռնային Ղարաբաղ, որ մարդիկ չհասկանան, թե ովքեր են: Մեր քաղաքական գործիչներն ինչո՞ւ դրա մասին չեն խոսում: Դա նախօրոք են արել ու սխալվել են: Հույս ունեին, որ իրենց է մնալու Ղարաբաղը: Մենք կռվեցինք ու հաղթեցինք: Դեռ Բաքու էինք հասնելու: Ես ուղղաթիռից նկարահանում էի, շատ հետաքրքիր տեսարան էր Ֆիզուլի-Բաքու ճանապարհին: Անտառում մրջյուններն ինչպե՞ս են իրար հետևից, շարքով, վազելով գնում, այդպես փախչում էին` կովերի վրա բարձած խուրջիններ, խուրջինների մեջ` երեխեք, հավի ճտեր: Գնում էին դեպի Քուռ, Արաքս: Բայց կռիվը կանգնեցրին: Այդ ժողովուրդը խաբված է, միամիտ, խելոք, մեղք չունի: Ազերի ազգ չկա էլ, տեղի ժողովուրդների անուններն են փոխել, դարձրել ազերներ:

«ԱՍԱՑԻ` ԵՍ ԳՈՒՆԱՎՈՐ ՖԻԼՄ ԵՄ ՆԿԱՐԱՀԱՆԵԼՈՒ ՍԵՎ-ՍՊԻՏԱԿ ԺԱՊԱՎԵՆՈՎ»

-Արցախյան պատերազմի վավերագրողներից եք: Ձեր նկարահանած կադրերը ո՞ր ֆիլմերում են օգտագործվել:
-Այդ կադրերը հանձնում էի ռեժիսոր, Մոսկվայի «Նավիգատոր» ստուդիայի հիմնադիր Կարեն Գևորգյանին: Հետաքրքիր մարդ է, լավ կինոռեժիսոր, մեր լավագույն կինոօպերատորներից մեկի` Սերգեյ Գևորգյանի տղան: Փոքր հասակում «Հայֆիլմ» էր գալիս, օգնում էր մեզ, «տելեշկա» էր հրում, հիմա Լենինգրադում դասախոսում է: Այստեղ ցույց չեն տալիս, բայց լավ ֆիլմեր ունի:
-Պարոն Աթոյանց, նաև լուսանկարնե՞ր ունեք ազատամարտի թեմայով:
-Լուսանկարներ շատ ունեմ: Երբ ժապավենը վերջանում էր, լուսանկարում էի, ուրիշ բան չէ, միայն մարդկանց դեմքեր: Զարմացած էի, ասեմ` ինչու. ում նկարում էի` ժպիտ կար դեմքին:
-Հանրությանը հասու դառնո՞ւմ են դրանք, ասենք, ցուցահանդեսների միջոցով:
-«Արմատ» մամուլի ակումբն էր կազմակերպել ցուցահանդես: Ինձ հարցնում էին` այդ մարդկանց, որ նկարել եք, հասցեները վերցրե՞լ եք: Օպերայո՞ւմ եմ, ի՞նչ է: Քաղաքագետ Լևոն Մելիք-Շահնազարյանին եմ լուսանկարներ տրամադրել, օգտագործում է արցախյան թեմայով հաղորդումների ժամանակ:
-Հայտնի մարդիկ տեղ գտե՞լ են Ձեր հեղինակած լուսանկարներում:
-Բացառիկ լուսանկարներ ունեմ Մարտիրոս Սարյանից, Ավետիք Իսահակյանից: Հին Երևանն եմ լուսանկարել: Տեսանյութեր, լուսանկարներ ունեմ հին փողոցների, որ հիմա չկան՝ Սպանդարյան, Սվերդլով, Աստաֆյան:
-Բայց ցուցահանդեսներ չեք ունենում:
-Ես առաջ եմ գնում և հեռու եմ նման բաներից: Եթե որևէ մեկին պետք է կազմակերպել, թող գա, դիմի, կօգնեմ:
-Նկարիչները չեն սիրում, երբ հարցնում ես նախընտրած գույնի մասին: Ի՞նչ կասի գույների մասին կինոօպերատորը:
-Նայած թե ինչ ես նկարահանում, ինչ տրամադրություն է: Ես մի «գիժ» ֆիլմ ունեմ նկարահանած` «Քաոսը»: Այդ ֆիլմը գունավոր պետք է լիներ, գումարը չհերիքեց: ՈՒշացնել չէինք կարող: Նշված ժամկետում ֆիլմը չավարտելու դեպքում հաջորդ տարի Մոսկվան կրճատում էր պատվերը. մեկ ֆիլմ պակաս էինք նկարահանելու, և ստեղծագործական մի խումբ անգործ էր մնալու: Սև-սպիտակ նկարահանեցինք, ժամանակին հանձնեցինք: Գեղարվեստական ֆիլմերի համամիութենական փառատոնում ներկայացնելու համար մեկ շաբաթ ժամանակ ուզեցի: Ասացի` ես գունավոր ֆիլմ եմ անելու` սև-սպիտակ ժապավենով: Ինձ ասացին` դու գժվել ես: Պետկինոյից Լիդա Խառունժայան օգնեց ինձ, գործուղում ձևակերպեց: Նեգատիվը, ֆոնոգրաման վերցրի ու «թռա» «Լենֆիլմ» կինոստուդիա: Սկսեցի սև-սպիտակի վրա գույներ դնել, տպագրել գունավոր ժապավենի վրա: Մեկ ամիս ժամանակ էր պահանջվում, մեկ շաբաթում գլուխ բերեցի:
-Ի՞նչ արձագանք գտավ Ձեր «փորձարկումը»:
-Ժյուրիի անդամները որոշեցին մրցանակ տալ ֆիլմին: Ես դեմ չէի, բայց ասում էի` ո՞նց կարելի է` ես մրցանակ ստանամ, ռեժիսորը, դերասանները չստանան: Այդ տարի օպերատորական մրցանակ ոչ ոքի չշնորհվեց: Թռուցիկ անդրադարձ եղավ, «Սովետական կուլտուրա» ամսագիրը գրեց` օպերատորական օրիգինալ, հետաքրքիր մտահղացում է: Մի քանի տարի հետո նույն ձևով Մոսկվայում «Ալվան ծաղիկը» նկարահանեցին, թերթերը, ամսագրերը ողողվեցին հոդվածներով:
-Այս տարի լրանում է «Քաոսի» 40-ամյակը: Կարծում եմ, քչերին է հայտնի ֆիլմը, էլ ուր մնաց՝ նկարահանման գաղտնիքները:
-«Քաոսը» նկարահանելը շատ դժվար էր. հանքերը պայթում են, հրդեհ է, մարդիկ կրակի մեջ ման են գալիս: Այսօր համակարգչով ինչ ասես կարող են անել, բայց լավագույն դեպքում մերկ աղջիկ են ցույց տալիս` տարբեր ձևերով: Արման Մանարյանի (1975 թ.) «Սպիտակ ափեր» ֆիլմը կարող էր գրանցվել Գինեսի գրքում: Արփա-Սևան թունելում 800 մետր խորության վրա կադրեր էինք նկարահանում: Հանքային ջրերի գոլորշիները օբյեկտիվի ապակիները փառով էին պատում: Ելքը գտանք, ֆիլմի 20 տոկոսը նկարահանեցինք թունելում: Վերևում -30 աստիճան էր, ներքևում` +40: Պրոֆեսիոնալիզմը միայն տեսախցիկի կոճակը սեղմելը չէ: Պատմական ֆիլմեր կան, պետք է նկարահանես շենքը, որ եղել է, հիմա չկա: Ո՞նց էինք անում: Հիմա թվային տեխնիկայով ինչ ասես անում են, բայց մեկ է` հոգի չկա արածի մեջ: Գրքեր կային նկարահանման աշխատանքների մասին, մենք կարդում էինք, սովորում` ոչ այնքան ինստիտուտում, որքան տանը նստած: Այդ թվերին նկարահանեցինք այնպիսի բաներ, որ մարդիկ մինչև հիմա ասում են` ո՞նց եք արել:

«ԴԱ ԿԻՆՈ ՉԷ, ՖՈՏՈՍԵՍԻԱ Է, ՇԱՐԺՎՈՂ ՄԱՐԴԻԿ ԵՎ ԻՆՉ-ՈՐ ՍՅՈՒԺԵ»

-Եղեռնի թեմայով ֆիլմի մասին անվերջ խոսվում է, ու կարծես, 100-րդ տարելիցի շեմին նոր-նոր պետք է հաջողված ֆիլմ ունենանք կամ չունենանք: Շատ չե՞նք ուշացել:
-Լաերտ Վաղարշյանը 1960-ին նկարահանել է «Կոչված են ապրելու» ֆիլմը եղեռնի մասին: Չկա այդ ֆիլմը, ցույց չեն տալիս: Ֆիլմի պրեմիերային կինոթատրոններում անասելի իրարանցում էր, ձիավոր ոստիկանները պահակ էին կանգնել: Համացանցում, եթե որոնեք, միայն պլակատը կգտնեք, ֆիլմի սյուժեի ու ստեղծագործական խմբի անդամների մասին համառոտ տեղեկություն: Առաջին անգամ խորհրդային կինոյում միացվել էր չորս նովել: Սյուժեն հասարակ է. Եղեռնից փրկված երկու եղբայրներից մեկը հայտնվում է ամերիկյան որբանոցում, մյուսը փախչում է Ռուսաստան: Ամերիկայում հայտնված եղբայրը լրագրող է դառնում, պատերազմի ավարտից հետո գալիս է Խորհրդային Միություն` եղբորը որոնելու: Սցենարի հեղինակներն են Առնոլդ Աղաբաբովն ու ադրբեջանցի Սաբիր Ռիզաևը (ով ամենալավ գիրքն է գրել հայ կինոյի մասին): Եղբայրներին մարմնավորել են Պավել Լուսպեկաևը, ով մեզ հայտնի է «Անապատի սպիտակ արևը» ֆիլմից և «Կամո» ֆիլմի գլխավոր դերակատար Գուրգեն Թոնունցը:
-Այդ տարիներին ինչպե՞ս են կարողացել Եղեռնի թեման արծարծել:
-Նրբորեն է արված: Եղբայրներից մեկը պարտիզանական խմբի ղեկավար է, զոհվել է Հայրենական մեծ պատերազմում, գեստապոն որոնում է նրա աղջկան ու տղային` հորը բռնելու համար։
-Կինոն մի՞թե չի հնանում, մանավանդ, եթե խոսքը համաշխարհային կինոհարթակում ներկայացնելու մասին է:
-Հայոց եղեռնի մասին առաջին ֆիլմն է: Հիշեցնում է, որ եղեռն է եղել: Թող «Օսկար» չտան:
-Դրսի հանրությանը կարո՞ղ է այն հետաքրքրել:
-Ամերիկացիները մեծ սիրով կնայեն, հերոսներից մեկն իրենց լրագրողն է:
-Ըստ Ձեզ` ո՞վ կարող է այսօր լավ ֆիլմ նկարահանել եղեռնի մասին:
-Շատ դժվար հարց է: Ամեն մեկն ուզում է մի խուճուճ բան անել, որ ասի` ես եմ: Բայց պետք է շատ հասարակ ֆիլմ նկարահանել մարդու մասին, ընտանիքի, սիրահար զույգի: Աշխարհով մեկ շատ տաղանդավոր երիտասարդներ ունենք, նրանց հնարավորություն չեն տալիս, սերիալներ են նկարահանում: Այդ ֆիլմերը նայելով կարող ես ենթադրել, որ Հայաստանում մարդ չի մնացել, բոլորին վերացրել են: Ամեն երեկո 2-3 հոգու պատվիրում են` գնա, վերացրու: Կատվի ձա՞գ է, մկան ճո՞ւտ է, ի՞նչ է, մարդ են սպանում, երեխաներին էլ սովորեցնում են, որ հեշտ է: Բոլորը գոռում են, անպատվում իրար, հանգիստ խոսել չկա, 17 տարեկան աղջիկը կարող է գոռալ մոր վրա, դուռը շրխկացնել-գնալ: Ես կարծում եմ, որ մի օր կհոգնեն աղմուկից, մարդասպանությունից ու կսկսեն լավ ֆիլմեր նկարահանել: Այդ ժանրը գնալով կկատարելագործվի, կունենանք որակով հեռուստասերիալներ: Դպրոց չկա, փաստացի նոր դպրոց են ստեղծում:
-Կարելի՞ է ասել, որ օպերատորները «դուրս են մնում կադրից», նրանց անունը հազվադեպ է շոշափվում:
-Միայն Հայաստանում է այդպես: Մոսկվայի տանը ինձ հետ հանդիպում եղավ, խոսքս այսպես ավարտեցի` կինոն նկարահանում է օպերատորը, ռեժիորը բեմադրում է` օպերատորի և նկարչի հետ միասին: Ռեժիսորը չի էլ իմանում, թե ինչ ես անում, կարող ես օբյեկտիվը միլիմետր այս կողմ, այն կողմ տանել, վերջում ինքն ասում է` լավ է:
-Իսկ ինչպե՞ս են նկարահանում կինոն մեր օրերում:
-Այսօրվա լուսանկարչական ապարատները կինո են նկարում: Դա կինո չէ, ֆոտոսեսիա է, շարժվող մարդիկ և ինչ-որ սյուժե:
-Ձեր փորձը փոխանցո՞ւմ եք նոր սերնդի օպերատորներին:
-Իզուր է, հիմա հարսանիք նկարողներ են, և իրենք մեղավոր չեն: Ժամանակը փոխվել է, ո՛չ կինոստուդիա կա, ո՛չ միջավայր: Երբ նկարահանում էինք Ալբերտ Մկրտչյանի «Տխուր փողոցի լուսաբացը», ուսանողներիս տարա, առաջին անգամ նկարահանման հրապարակ տեսան: Կարո՞ղ ես «Այբուբեն» սովորել օդի մեջ՝ այդ օրն ենք ընկել կինոյում: Մեր ուսանողներին թատրոնի, կինոյի պատմություն ենք սովորեցնում, կրթված, զարգացած լինելը անհրաժեշտ է, բայց որպեսզի սովորեն դրանք, նախ և առաջ պետք է սիրահարվեն կինոյին:
-Ռեժիսորական վատ աշխատանքը, դերասանի վատ խաղը, ասել է թե` վատ ֆիլմը օպերատորը կարո՞ղ է փրկել:
-Երբեք, գուցե սիրուն մի բան լինի, լույս ստանաս, շարժումներ, բայց հոգի չի լինի մեջը, կերպար չի լինի: Նախկինում գտնում էինք իրար, հիմա ծանոթ դերասաններին են բերում կինո: Ֆինանսական հաշիվներ կան: Մտածում են հեշտ ու արագ փող աշխատեն, որակը կարևոր չէ: Հետո էլ գովազդում են, կոչումներ ստանում, գնում են փառատոն, պարծենում են, թե կարմիր գորգով են անցել: Ցույց են տալիս, որ մեր մակարդակն այդքան է, ավելին չենք կարող: Դա ձեռ առնելու ձև է, Ֆելինին է անցել կարմիր գորգի վրայով:

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ